نقشه راه ۵ ساله توسعه نانوکاتالیست‌ها در ایران چیست؟

به گزارش کارنا، با عبور بازار نانوکاتالیست‌های ایران از ۶۵ هزار میلیارد ریال و رشد قابل‌توجه در صنایع نفت و خودرو، ترسیم نقشه راه پنج‌ساله برای توسعه این فناوری به یکی از اولویت‌های راهبردی کشور تبدیل شده است.

 نانوکاتالیست‌ها از جمله پیشرفته‌ترین محصولات فناوری نانو به شمار می‌روند که توانسته‌اند در سال‌های اخیر تحولی چشمگیر در فرآیند‌های صنعتی ایجاد کنند.

این فناوری به دلیل دارا بودن سطح ویژه بالا، فعالیت سطحی قابل توجه و ساختار نانویی، در بهینه‌سازی واکنش‌های شیمیایی نقشی کلیدی ایفا می‌کند. در سطح بین‌المللی، نانوکاتالیست‌ها جایگاهی مهم در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، خودروسازی، محیط‌زیست و حتی انرژی‌های نو مانند سلول‌های سوختی یافته‌اند و پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نه‌چندان دور، به یک مؤلفه حیاتی در زنجیره ارزش تولید صنعتی تبدیل شوند.

براساس جدیدترین گزارش‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۴، حجم بازار جهانی نانوکاتالیست‌ها حدود ۲.۵ میلیارد دلار برآورد شده که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۴ میلیارد دلار برسد.

رشد سالیانه این بازار حدود ۶.۴ درصد عنوان شده که نشان‌دهنده روندی پایدار و رو به گسترش در جهان است. در این میان، صنایع نفت و پالایشگاه‌ها همچنان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نانوکاتالیست‌ها در سطح بین‌المللی هستند. پس از آن، صنعت خودروسازی با تمرکز بر کاهش آلایندگی و افزایش بازدهی سوخت، سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی این فناوری را به خود اختصاص داده است.

شرکت‌های بزرگ چندملیتی نظیر BASF آلمان، جانسون متی بریتانیا، W.R. Grace آمریکا و کلاریانت سوئیس بازیگران اصلی این بازار جهانی به شمار می‌روند که با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بخش تحقیق و توسعه، روند رشد فناوری نانوکاتالیست را سرعت داده‌اند. این شرکت‌ها نه‌تن‌ها نیاز بازار‌های داخلی را تأمین می‌کنند، بلکه سهم مهمی در صادرات این فناوری به کشور‌های مختلف دارند.

در سوی دیگر این معادله، ایران نیز در سال‌های اخیر حرکت جدی و هدفمندی را در زمینه توسعه نانوکاتالیست‌ها آغاز کرده است. بر اساس داده‌های منتشرشده، حجم بازار نانوکاتالیست‌ها در ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۵ هزار میلیارد ریال (معادل تقریبی ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلیون دلار) برآورد شده است.

این عدد اگرچه در مقایسه با بازار جهانی هنوز نسبتاً محدود است، اما رشد قابل‌توجه آن طی سال‌های اخیر نشان‌دهنده ظرفیت بالای این حوزه در کشور است. مقایسه روند چهار سال اخیر بازار نانوکاتالیست‌ها در ایران از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲، حاکی از افزایش دو برابری حجم این بازار است.

بخش عمده بازار نانوکاتالیست‌ها در ایران به صنعت نفت و گاز اختصاص دارد. در حال حاضر حدود ۵۶ درصد از سهم بازار این محصولات در اختیار صنعت نفت و گاز است، در حالی که صنعت خودروسازی با سهم ۴۴ درصدی در جایگاه دوم قرار دارد. ۱۷ شرکت داخلی در این زمینه فعالیت دارند که ۱۱ شرکت آن در حوزه نفت و گاز و ۶ شرکت در صنعت خودرو فعال هستند. این آمار نشان می‌دهد صنعت نفت و گاز، هم از نظر سرمایه‌گذاری و هم از نظر نیاز فناورانه، پیشران اصلی این حوزه در کشور بوده است.

پیشرفت‌های فناورانه در این زمینه نیز چشمگیر بوده است. ایران در سال‌های گذشته توانسته است بسیاری از نانوکاتالیست‌های مورد نیاز پالایشگاه‌ها و واحد‌های پتروشیمی را با فناوری بومی تولید کند. از جمله این دستاورد‌ها می‌توان به نانوکاتالیست‌های هیدروکراکینگ، نانوکاتالیست‌های ویژه بنزین پاک، و کاتالیست‌های مربوط به حذف آلاینده‌ها در گاز‌های ترش اشاره کرد. برخی از این محصولات به مرحله صادرات نیز رسیده‌اند و شرکت‌های ایرانی به دنبال توسعه بازار در کشور‌های همسایه، آسیای مرکزی و آفریقا هستند.

در مقایسه با بازار جهانی، ایران هنوز در گام‌های نخست مسیر توسعه این فناوری قرار دارد. با وجود رشد دو رقمی بازار داخلی، حجم کلی بازار ایران در سال ۱۴۰۲ حدود چهار درصد از بازار جهانی را تشکیل می‌دهد. با این حال، حمایت‌های دولتی از شرکت‌های دانش‌بنیان، تمرکز معاونت علمی ریاست‌جمهوری و ستاد فناوری نانو، و نیاز روزافزون صنایع بزرگ داخلی به بهینه‌سازی فرآیندها، موجب شده است که ایران به‌تدریج جایگاه خود را در زنجیره جهانی فناوری نانوکاتالیست تثبیت کند.

چالش‌هایی همچون محدودیت در واردات برخی مواد اولیه، نیاز به توسعه زیرساخت‌های صادراتی، و فشار تحریم‌های بین‌المللی همچنان پیش روی این صنعت در ایران قرار دارد. با این وجود، روند رو به رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و تمایل صنایع بزرگ به استفاده از محصولات بومی می‌تواند نویدبخش آینده‌ای روشن برای این حوزه باشد. پیش‌بینی می‌شود طی پنج سال آینده، حجم بازار نانوکاتالیست‌ها در ایران به بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد ریال افزایش یابد و تعداد شرکت‌های فعال در این زمینه به بیش از ۳۰ شرکت برسد.

نانوکاتالیست‌ها در تقاطع نیاز‌های زیست‌محیطی، صنعتی و اقتصادی قرار دارند؛ از کاهش آلایندگی در خودرو‌ها تا افزایش راندمان پالایشگاه‌ها، از تصفیه هوا تا تولید انرژی‌های پاک. این ویژگی‌ها باعث شده‌اند تا این فناوری به یکی از کلیدی‌ترین بازیگران آینده صنعت تبدیل شود؛ چه در مقیاس جهانی و چه در مسیر توسعه صنعتی ایران.

منبع: تسنیم